Het referendum over de grondwetswijziging van 4 december – deel 4 (de kieswet)

(28-11-2016)

"Een Nee is genoeg om Renzi naar huis te sturen,"aldus een bord tijdens de demonstratie gisteren in Rome. Want dat is voor velen de inzet van deze volksraadpleging.

Als je met Nee-stemmers praat (en dat lijken volgens de peilingen nog steeds de meeste Italianen te zijn, maar wie gelooft er nou nog in peilingen) is een veelgehoord argument om de hervorming weg te stemmen de vrees dat een toekomstige regering veel te veel macht zal krijgen. Opmerkelijk genoeg dezelfde vrees die de makers van de grondwet in 1948 ertoe bracht om het verlammende volmaakte tweekamerstelsel in te voeren.

“We moeten onze grondwet verdedigen,” zegt bijna iedereen die ik de laatste weken te pas en te onpas lastig val over het referendum. Al doorvragend blijkt dat de diepste angst niet geworteld is in de grondwetswijziging zelf (waar een hoop op aan te merken valt), maar meer in de effecten van de nieuwe kieswet van de regering-Renzi die het parlement in mei 2015 heeft goedgekeurd. Ook al heeft die kieswet niets met het referendum te maken.

Die wet kreeg naar goed Italiaans gebruik meteen een bijnaam: Italicum. Wat is het probleem? Om te beginnen heeft deze kieswet alleen betrekking op de Kamer van Afgevaardigden, aangezien men ervan uitging dat de Senaat door de grondwetswijziging niet meer rechtstreeks gekozen hoefde te worden. Een fraai staaltje van de huid verkopen voordat de beer geschoten is.

Waarom die nieuwe kieswet? Omdat de oude, onder Berlusconi gebakken Porcellum (Zwijnenstreek) ongrondwettelijk was verklaard. Dat was een wet die bedoeld was voor een land met twee duidelijk omlijnde politieke blokken. Iets dat Berlusconi graag wilde maar dat het eeuwig politiek versnipperde Italië niet is. De Porcellum werkte verschillende meerderheden in Kamer en Senaat in de hand en maakte Italië nog onregeerbaarder dan het al is.

De Italicum moest dat allemaal veranderen. Kort door de bocht samengevat is dit een meerderheidsstelsel met twee stemrondes waarbij de winnende partij een flinke zetelbonus krijgt en daarmee een comfortabele meerderheid in de Kamer kan bemachtigen. Zo kan een partij die zo'n 30% in de eerste ronde behaalt uiteindelijk in de tweede ronde de macht over het land krijgen, aangezien de Senaat als gevolg van de grondwetswijziging buiten spel zou worden gezet. Indertijd ging Renzi ervan uit dat zijn Partito Democratico die winnende partij zou zijn. Maar zie, ondertussen is Italië een land geworden met drie blokken (waarvan één erg versnipperd): de PD, de Vijfsterrenbeweging van Beppe Grillo en de rechtse partijen (een ruziënd samenraapsel van Berlusconi’s Forza Italia, Salvini’s Lega, Melloni's Fratelli d'Italia e.a.).

Stel je voor: het Ja wint bij het referendum, de Italicum blijft, in 2018 zijn er verkiezingen, de Vijfsterrenbeweging wint en kan vijf jaar comfortabel alle macht naar zich toetrekken. Voor velen is dit een horrorscenario dat nooit werkelijkheid mag worden. Ook in het buitenland, waar bijvoorbeeld The Economist, blijkbaar met Brexit en Trump nog vers in het geheugen, zich in dit artikel duidelijk heeft uitgesproken voor het Nee. Naar mijn idee meer vanuit een vrees voor een populistische dictatuur van de Vijfsterrenbeweging waarbij via een referendum Italië meteen uit de euro zou stappen. Wat overigens allemaal nog erg te bezien valt. De Vijfsterrenbeweging is een antisysteempartij die zich afzet tegen de slecht functionerende en corrupte politieke klasse van Italië, maar een eventueel euroreferendum is de afgelopen tijd steeds verder onderaan op hun politieke agenda komen te staan. Persoonlijk vind ik de beweging nauwelijks vergelijkbaar met partijen als UKIP, het Front National of de PVV. De Italiaanse context is heel anders. Problematischer zijn in het geval van de Vijfsterrenbeweging het gemis aan een goede partijstructuur (bijvoorbeeld een congres), het gebrek aan politieke ervaring, een veel te forse dosis naïviteit en de interne ruzies. Je kunt je afvragen of de grillini er al aan toe zijn om te gaan regeren. Naar mijn idee niet. De moeizame wijze waarop Vijfsterrenburgemeester Raggi van Rome van start is gegaan laat dat duidelijk zien.

Dat alle traditionele partijen in Italië een Vijfsterrenregering willen voorkomen staat als een paal boven water. Onder druk vanuit de linksere gelederen binnen zijn eigen partij heeft Renzi ingestemd met een herziening van de kieswet. Dus of het nu Ja of Nee wordt, er komt sowieso een nieuwe versie van de Italicum. Hoe precies is nog in nevelen gehuld, maar het ziet ernaar uit dat de tweede ronde en de comfortabele meerderheidsbonus het raam uit zullen vliegen. En daarmee veel van de potentiële dictatoriale neigingen van een toekomstige regering.

Samenvattend, geduldige lezer, gaat het referendum over een rammelende en verwarrend geschreven wijziging van een deels verouderde grondwet. Na 30 jaar discussiëren is Renzi erin geslaagd om een hervorming voor te stellen aan de Italianen. Waarbij tenminste dat volmaakte tweekamerstelsel en de overbodige bestuurslaag van de provincies de deur uitgaan. Waar de Staat belangrijke competenties als gezondheidszorg en infrastructuur weer naar zich toe trekt. Maar waar de bemensing van de nieuwe Senaat de wenkbrauwen doet optrekken en de verwarring over de precieze invulling van taken groot is. Je vraagt je af waarom ze geen betere hervorming hadden kunnen bedenken.

Renzi betaalt de prijs voor het uitblijven van echte verbeteringen, vooral op het gebied van werkgelegenheid en economische groei. De Italianen vinden hem lang zo cool niet meer als in 2014 en zijn hem steeds meer gelijk gaan stellen aan het, ook hier zo vervloekte, establishment. Van jonge, dynamische vernieuwer is hij “meer van hetzelfde” geworden. Verblind door zijn eigen arrogantie heeft hij van deze hervorming een referendum over zichzelf gemaakt. Wat dat gaat opleveren mocht het Nee de overhand krijgen, zullen we zien in de vroege uren van 5 december. Blijft Renzi aan of kan hij straks mee in de zak van Sinterklaas?